Yerba mate, herba mate, mate – wysuszone, zmielone liście ostrokrzewu paragwajskiego, niekiedy również świeże, służące do robienia naparu popularnego głównie w krajach Ameryki Południowej (Argentynie, Paragwaju, Urugwaju, Brazylii), także w niektórych krajach Bliskiego Wschodu, głównie w Syrii i Libanie.
Legenda głosi, że Boginie Księżyca i Chmury przybyły zwiedzić Ziemię. Znalazły tam jaguara, który chciał je zaatakować. Zostały jednak uratowane przez starca, który w podzięce dostał nowy rodzaj rośliny, z którego może przygotować „napar przyjaźni”.
Nazwa yerba mate, wymyślona została najprawdopodobniej przez jezuitów, pochodzi od przekształconego łacińskiego słowa „herba” – ziele i „mati” co w języku keczua oznacza suszoną i wydrążoną tykwę, w której parzy się ziele.
Historia popularności napoju sięga połowy XVII wieku, kiedy to w zamieszkane przez plemię Guarani dorzecza Parany dotarli misjonarze jezuiccy. Odkryli oni, że ulubioną używką miejscowych były liście pewnego gatunku wiecznie zielonego krzewu nazwanego później ostrokrzewem paragwajskim. Ich żucie likwidowało zmęczenie, rozjaśniało umysł i łagodziło uczucie głodu. Dzisiaj wiemy, że między innymi dzięki kofeinie (nazywanej w odniesieniu do yerba mate – mateiną), której zawartość waha się ona od 0,7 do 2 procent – w zależności od gatunku yerby. .
Jezuici doceniwszy zalety napoju przyrządzonego ze sproszkowanych liści i pędów ostrokrzewu paragwajskiego, rozpropagowali go w Europie jako alternatywę sprowadzanej z Azji herbaty. Założone przez nich plantacje były głównym źródłem dochodu osad misyjnych aż do kasaty Zakonu w 1773 roku. Po dłuższej przerwie popularność yerba mate powróciła – w roku 1892 pierwszą swoją hodowlę założył w Paragwaju Frederico Neumann. Ponownie rozpowszechnił on yerba mate tak, że stała się ona narodowym napojem Paragwaju, Argentyny, Urugwaju i Brazylii.
Wykazano, iż yerba mate ma działanie obniżające poziom cholesterolu, ochronne wobec komórek wątroby, stymulujące ośrodkowy układ nerwowy, moczopędne i korzystne wobec układu sercowo-naczyniowego. Yerba mate wykazała swój potencjał przy odchudzaniu i rozważa się jej użycie jako suplementu diety.
Jednocześnie nie zaleca się picia yerba mate osobom palącym tytoń i pijącym alkohol. Niektóre badania wskazują, że może istnieć związek pomiędzy paleniem i nadużywaniem alkoholu, piciem yerba mate i nowotworowymi zmianami przełyku. Może to mieć związek z tradycyjnym sposobem suszenia świeżo zebranych liści – w dymie, nad palącym się ogniskiem oraz sposobem przyrządzania naparu – czyli zalewaniem wodą tej samej porcji liści kilkanaście razy i wypijaniem wszystkich otrzymanych porcji napoju. Nie wykazano, by okazjonalne wypicie filiżanki yerba mate przygotowanej z jednorazowo użytej porcji liści narażało konsumenta na większą ilość policyklicznych węglowodorów aromatycznych (w nadmiarze występujących w tradycyjnym naparze) niż ilości znajdowane w produktach stosowanych w zwyczajnej diecie.
Tradycyjna Yerba mate podawana jest w naczynkach zwanych mate oraz guampa dla tereré. Mate może być wykonane z tykwy, ceramiki lub z drewna – np. Palo santo. Guampa jest to naczynie zrobione z rogu bawolego lub częściej krowiej racicy. Susz wsypuje się w ilości od 1/4 do 3/4 objętości naczynia, a następnie wykonuje się szereg czynności mających na celu odpowiednie ułożenie zmielonych liści i łodyżek tak, aby susz zgrupował się po jednej stronie naczynka, tworząc skos. Po odpowiednim przygotowaniu naczynia można umieścić w nim rurkę bombillę – służącą do picia. Napar zalewa się do momentu, w którym utrzymuje on swój smak – zwykle susz zaparzać można około 6-7 razy. Woda do zalewania musi być koniecznie ostudzona (65-80 °C).
Osoby rozpoczynające przygodę z Yerba mate powinny zaczynać od mniejszych ilości – wystarczą 2 łyżki stołowe, dzięki czemu mają możliwość zaznajomienia się z danym rodzajem suszu. Warto również zaczynać od odmian delikatnych w smaku i działaniu oraz odmian uszlachetnionych skórką pomarańczową, limonkową, ziołami itp.
