Chanoyu, czyli japoński rytuał picia herbaty – jak to wygląda

Picie herbaty w Japonii wygląda zupełnie inaczej niż w Polsce. W kraju kwitnącej wiśni nie jest to zwykłe spożywanie napoju, ale rodzaj ceremonii o uroczystym i podniosłym charakterze. Japoński rytuał herbaty ma nawet swoją nazwę, gdzie Chanoyu oznacza „wrzątek na herbatę”. Historia ceremonii sięga jeszcze czasów chińskiej  dynastii Tang. Spożywa się tu zupełnie inne herbaty niż w kulturze zachodniej. Jaka jest historia i znaczenie Chanoyu? Jak przebiega rytuał i które herbaty są wtedy używane?  Zobacz także artykuł: Hojicha – prażona japońska herbata Z poniższego artykułu można dowiedzieć się o:

• historii i pochodzeniu ceremonii Chanoyu;
• rodzajach spożywanej herbaty podczas rytuału;
• dokładnym przebiegu wydarzenia;
• powiązaniu picia herbaty z filozofią;
• ciekawostkach związanych z japońskim rytuałem herbaty;

Historia i pochodzenie Chanoyu

Japonia stosunkowo wcześnie odkryła herbatę względem reszty świata. Wynikało to z bliskiego sąsiedztwa Chin, gdzie uprawiano ją w południowej części kraju. Zielona herbata była początkowo traktowana jako lekarstwo. Nikt nie wiązał jej z piciem dla przyjemności, co mogło się przełożyć na poważne traktowanie Chanoyu w przyszłości. Herbata trafiła do Japonii w czasach chińskiej dynastii Tang, gdzie pierwsze wzmianki o rytuałach pochodzą z VIII wieku. Oba kraje były wtedy znane z częstej wymiany wynalazków i zwyczajów kulturowych. W japońskim okresie historycznym Nara rośliny były już regularnie uprawiane w kraju samurajów. Z czasem Japończycy uznali herbatę za bardzo smaczną, gdzie dodawano do niej przyprawy takie jak imbir i sól. W okresie chińskiej dynastii Song odkryto, że liście można podgrzewać na parze, suszyć, a następnie ubijać na proszek. W ten sposób powstała słynna matcha, którą regularnie zaczęli spożywać mnisi oraz dworscy arystokraci. Oficjalne spotkania przy herbacie były też nazywane chakai, w których uczestniczyli basara, czyli panowie feudalni średniowiecznej Japonii. Zwyczaj stał się też później popularny wśród wojowników i klasy kupieckiej. W japońskim okresie historycznym Kamakura (XII wiek) mnisi i badacze zaczęli coraz częściej podróżować do Chin. Pierwszą osobą, która powiązała picie zielonej z herbaty z filozofią zen był mnich Eisai. To właśnie on po powrocie do Japonii obmyślił cały rytuał przygotowywania naparu. W czasie  intensywnego rozwoju Chanoyu ceremonia zaczęła przypominać swoją obecną formę. Technika była rozwijana w kolejnych wiekach przez Shuko Muratę, Joo Takeno oraz Rikyi Sena. Każdy z nich wprowadzał nowe elementy, które spowodowały, że ceremonia zaczęła przypominać prawdziwą sztukę.

Japońska herbata – rodzaje

W Japonii produkuje się bardzo wiele rodzajów herbat, ale najpopularniejsze są ich zielone odmiany. Powstają one z liści, gdzie zatrzymuje się wcześniej proces utlenienia. Tuż po zerwaniu poddaje się je procesowi długiego suszenia w wysokich temperaturach, co hamuje wydzielanie enzymów. Wpływa to na „trawiasty” smak, który jest mniej intensywny niż w odmianie czarnej. Używana w rytuale Chanoyu herbata Japan Gyokuro Yutaka posiada sporo aminokwasów i kofeiny, przez co świetnie orzeźwia i dodaje energii. Zielone herbaty dzielą się na wiele odmian popularnych w Japonii: Sencha, Bancha i Shincha. Sławna jest zwłaszcza ta pierwsza, którą coraz częściej pije się w krajach zachodnich. W japońskim rytuale picia herbaty używa się jednak przede wszystkim odmiany Matcha. Różni się ona od Senchy tym, że krzewy herbaciane są tu zakrywane matami. Odsłania się je dopiero na 2-3 tygodnie przed zbiorami. Liście wytwarzają w ten sposób aminokwasy, które powodują, że herbata jest słodka i aromatyczna. Po zebraniu zielone części rośliny są proszkowane i dzielone na dwa rodzaje: ceremonialną i kulinarną. To właśnie tych pierwszych używa się w Chanoyu, na potrzeby którego zbiera się młodsze liście.

Na czym polega japońska sztuka picia herbaty?

Japońska sztuka Chanoyu to ceremonia bardzo złożona, gdzie przestrzega się najdrobniejszych zasad etykiety chakai. Kontrolę nad wydarzeniem sprawują dwie osoby: gospodarz domu oraz główny gość honorowy. Powinni oni perfekcyjnie znać przebieg Chanoyu i udzielać ewentualnych rad gościom. Dbają oni również o przyjemną atmosferę w czasie spotkania. Przed wejściem do pawilonu, w którym spożywa się herbatę – trzeba umyć ręce i wypłukać usta za pomocą drewnianego czerpaka ustawionego w ogrodzie. Główna część rytuału odbywa się w pomieszczeniu zwanym chashitsu. Goście siadają na tatami, czyli tradycyjnej macie wyściełającej japońskie domostwa. W pokoju nie mogą znajdować się meble, żeby nie rozpraszać uwagi uczestników wydarzenia. W trakcie rytuału Chanoyu kontrolowane są nawet rozmowy, które mogą dotyczyć jedynie ceremonii. Inne tematy są oznaką nietaktu i braku poszanowania tradycji. Do herbaty podawane są drobne posiłki. Najczęściej przyjmują one postać:

• ryżu z warzywami,
• ryżu z rybą,
• zupy rybnej,
• japońskich słodyczy wagashi,

W niektórych wypadkach dopuszcza się też spożywanie sake, czyli najpopularniejszego japońskiego alkoholu.

Znaczenie ceremonii Chanoyu dla Japończyków

Japońska ceremonia parzenia herbaty to przede wszystkim przeżycie duchowe i estetyczne. Spożywanie naparu to jedynie przyjemny dodatek. Rytuał Chanoyu przebył długą drogę, zanim przybrał obecną formę. Herbata początkowo była związana z obrzędami świątynnymi, gdzie traktowało się ją jako zwykły lek. Potem arystokraci zaczęli ją wykorzystywać na zabawach oraz przyjęciach. Dopiero z czasem zyskała bardziej formalny charakter. Obecnie jest ważnym elementem kultury zen, która powiązana jest z estetyczną koncepcją widzenia świata przez Japończyków. Herbata symbolizuje jedność z przyrodą, jest inspiracją dla artystów oraz wpływa na architekturę wnętrz.

Japońskie parzenie herbaty – wszystko co musisz wiedzieć

Umiejętność parzenia herbaty wymaga w Japonii wielu lat praktyki. Każdy element trzeba doprowadzić do perfekcji. W trakcie rytuału za przygotowanie napoju odpowiada gospodarz. Sproszkowana zielona herbata Matcha przygotowywana jest w naczyniu nazywanym cha-gama. Wypełnia się je 3 łyżeczkami proszku za pomocą bambusowej łyżeczki. Następnie trzeba zalać herbatę wodą i wszystko roztrzepać. Używa się do tego bambusowego przyrządu zwanego chasen, który przypomina pędzel do golenia. Po odczekaniu paru chwil można podać herbatę gościom. Nie ma dokładnych zasad, co do czasu parzenia. Gospodarze używają też odmiennych porcji herbaty. Ceremonia Chanoyu powiązana jest też z porami roku, kiedy latem trzeba uzyskać efekt rześkiego chłodu. Zimą z kolei należy przede wszystkim ogrzać gości. Herbatę w trakcie rytuału spożywa się na dwa sposoby. Odmianę koi-cha przekazuje się z rąk do rąk, gdzie każdy gość kłania się i dziękuje za uprzejmość. Przy lżejszej herbacie usu-cha wszyscy otrzymują osobne naczynia.

Odmiana herbaty	Smak	Sposób podania
Koi-cha	mocny, wyrazisty	Jedno naczynie podawane z rąk do rąk
Usu-cha	słaby, delikatny	Osobne naczynie dla każdego gościa

Japońska herbata a filozofia

Herbata w Japonii była w dawnych czasach napojem wyższych sfer: arystokracji, duchownych oraz artystów. Stanowiła część kultury wysokiej, niekoniecznie ludowej. Nie dziwi więc, że nadawano jej filozoficznych znaczeń. O napoju pisano wiersze i ambitne rozprawy. Herbatę szybko zaczęto utożsamiać z buddyjską filozofią Zen. Wynikało to z zasady „bycia tu i teraz”, gdzie religie wschodu wiązały spełnienie w codziennych i prostych życiowych czynnościach. Długi rytuał picia herbaty z pewnością się do tego zaliczał. Rytuał Chanoyu przypomina pod pewnymi względami medytację. Mnisi włączali herbatę do swoich wielogodzinnych czuwań, żeby nie zasnąć w trakcie praktyk duchowych. Popularność filozofii Zen przypadła na okres odkrywania herbaty przez Japończyków. Wcześniej wspomniany mnich Eisai napisał „Traktat o piciu herbaty”, który nadał jej ważne miejsce w kulturze Japonii. To właśnie wtedy najbardziej rozwinęła się tradycja parzenia, przez co już zawsze będzie kojarzyła się z filozofią.

Rytuał Chanoyu – najczęściej zadawane pytania (FAQ)